Cel projektu
Za podstawowy cel projektu zespół badawczy uznał podjęcie rozważań nad zagadnieniem wpływu polityki historycznej państwa na kształt nowej tożsamości politycznej w okresie tranzycji z reżimu autorytarnego do demokracji.
Projekt realizowano w latach 2013-2016.
Problemy badawcze
Pierwszy z podjętych w projekcie problemów badawczych wyrażony został pytaniem o stopień wykorzystywania nowych narracji pamięci w okresie tranzycji systemowej, drugi z kolei – o modele polityki historycznej stosowane do budowania politycznej tożsamości w trakcie demokratyzacji.
Główna hipoteza projektu
Hipotezę główną projektu stanowiło twierdzenie o uniwersalności modelu tranzycji z systemu autorytarnego do demokratycznego na płaszczyźnie wykorzystywania przez państwo narracji pamięci do konstruowania nowej tożsamości politycznej społeczeństwa.
PRZYPADEK CHILE
Chile stało się jednym z przypadków poddanych analizie w ramach realizacji projektu, stanowiąc przykład przemian ustrojowych z reżimu autorytarnego ustanowionego na drodze wojskowego zamachu stanu (czyli puczu junty z generałem Augusto Pinochetem Ugarte, który miał miejsce dnia 11 września 1973 roku) do demokracji. Centralnym punktem badań było uchwycenie przemian politycznej tożsamości społeczeństwa chilijskiego oraz przeanalizowanie państwowej polityki pamięci w sytuacji zachodzących przemian ustrojowych. W związku z tym, w pierwszej kolejności rozpatrzona została tożsamość przedtranzycyjna, budowana w czasie autorytarnego reżimu Pinocheta, co stanowiło podstawę do podjęcia rozważań nad procesem kształtowania przez państwo chilijskie (przy użyciu narzędzi polityki historycznej) tożsamości politycznej okresu tranzycyjnego oraz potranzycyjnego. Istotnym jest, że wśród propagowanych fundamentów tożsamości demokratycznej społeczeństwa, kształtującej się na etapie przekształceń systemowych w Chile, na pierwszy plan wysunęły się kwestie, takie jak: pojednanie, jedność narodowa, wybaczenie i kompromis. Co istotne, zebrane wnioski pozwoliły (obok wyników badań pozostałych przypadków) na dokonanie analizy porównawczej i zweryfikowanie postawionych hipotez.
PRZYPADEK HISZPANII
Ujęty w projekcie przypadek Hiszpanii reprezentował przykład tranzycji demokratycznej z autorytarnego ustroju zaprowadzonego na drodze wojny domowej. Bratobójczy konflikt z lat 1936-1939 wyniósł bowiem do władzy generała Francisco Franco, który rządził niepodzielnie państwem hiszpańskim aż do swojej śmierci w roku 1975. Przez niemal czterdzieści lat jego decyzjom podlegały wszystkie obszary funkcjonowania państwa i społeczeństwa, w tym sfera tożsamości politycznej Hiszpanów.
Tranzycja systemowa po śmierci generała wyznaczyła szereg zmian, których celem była stabilna demokracja. Co istotne, przemiany objęły również sferę politycznej tożsamości, budowanej od tej chwili w oparciu o pojednanie, wybaczenie, zapomnienie i wspólną przyszłość. To właśnie zdecydowany odwrót od przeszłości i zwrot w kierunku przyszłości stanowiły trzon postaw nieodłącznie obecnych w polityce historycznej państwa przez kolejne lata – zarówno w okresie tranzycji, jak i po jej zakończeniu.
PRZYPADEK POLSKI
Osłabienie pozycji Związku Sowieckiego oraz rozpad porządku autorytarnego w Polsce pozwolił na osiągnięcie historycznego porozumienia między partią komunistyczną i opozycją, który doprowadził do demokratyzacji kraju i szokowej transformacji gospodarki. Utworzenie pierwszego po drugiej wojnie światowej niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego było kluczowym krokiem w drodze do wolności narodów Europy Środkowej i Wschodniej. Po piętnastu latach od początku przemian, demokratyzacja Polski dopełniona została przystąpieniem do Unii Europejskiej i trwałą integracją kraju ze strukturami świata zachodniego.
Transformacja Polski naznaczona była ideologiczną tymczasowością czasu przemian. Brak uporządkowanej wizji nowego społeczeństwa demokratycznego, którą promowałyby nowe elity, doprowadził do dalszego pogłębienia się podziałów społecznych. W rezultacie konflikty o wizję kraju wciąż obecne są w polskiej polityce, a tranzycyjne słowa klucze nowej tożsamości – demokracja, rządy prawa, wolny rynek, europejskość czy modernizacja – swoją efektywność straciły wraz końcem przemian. Równocześnie, ich obecność doprowadziła do wykształcenia się fundamentalnych opozycji między katolicką i romantyczną tradycją a dążeniem do modernizacji.
PRZYPADEK POŁUDNIOWEJ AFRYKI
Republika Południowej Afryki jest krajem paradoksów. Bogactwo i nowoczesność sąsiaduje w nim ze skrajną biedą i zacofaniem. Różnice te są trwałym świadectwem rasistowskiej polityki apartheidu, która przez pół wieku realizowała narcystyczne wizje afrykanerskich nacjonalistów. Upadek państwa segregacji rasowej i ostatniego bastionu kolonializmu możliwy był dzięki współpracy Nelsona Mandeli i Afrykańskiego Kongresu Narodowego z prezydentem F.W. de Klerkiem i umiarkowanym skrzydłem rasistowskiego rządu. Efektem tego sojuszu była demokratyzacja kraju i pierwsze powszechne wybory w kwietniu 1994 roku, które przyniosły historyczny triumf Mandeli.
Prezydent Mandela – wspierany przez abp. Desmonda Tutu – pragnął przekształcić skrajnie podzielone i znajdujące się na krawędzi wojny domowej społeczeństwo w inkluzywną wspólnotę Narodu Tęczy. Jej fundamentem miało być pojednanie oparte na prawdzie i wybaczenie, które umożliwić miała Komisja Prawdy i Pojednania. Wyobrażonym celem było dla południowoafrykańskich przywódców zbudowanie narodu, który czerpiąc ze swojej różnorodności, byłby zdolny do przezwyciężenia bolesnego dziedzictwa kolonializmu i apartheidu. Nadzieja na lepszą przyszłość, w której demokracja i równość zagwarantują każdemu szanse rozwoju, była siłą napędzającą transformację Południowej Afryki.
PRZYPADEK GRUZJI
Republika Gruzji obecnie może być uznana za najbardziej demokratyczne państwo Kaukazu Południowego. Tranzycja z systemu autorytarnego do demokratycznego miała dwuetapowy przebieg. Proces ten nie stanowił odzwierciedlenia transformacji ustrojowej w państwach o podobnych uwarunkowaniach historycznych, politycznych, geograficznych, społecznych i ekonomicznych. Nowe standardy społeczne, polityczne, ekonomiczne oraz kulturowe w Gruzji stopniowo były wprowadzane w okresie od końca lat 80. XX wieku do uchwalenia zmian w konstytucji w 2004 roku.
Okres rządów Zviada Gamsakhurdii, Eduarda Shevardnadzego oraz Mikheila Saakashvilego oraz etapowo uwidaczniające się dążenia do ukształtowania w Republice Gruzji społeczeństwa obywatelskiego, pozbawione były jednak dążeń do osiągnięcia sprawiedliwości okresu przejściowego. Gruzińska transformacja, ze względu na swój specyficzny i wieloletni przebieg, może być przykładem niemal całkowitego pominięcia kwestii związanych z polityką historyczną w dyskursie publicznym. Proces budowy nowoczesnego państwa demokratycznego jest obarczony wieloma trudnościami, z którymi Gruzja zmaga się do tej pory. Komplikacje wynikają nie tylko z problemów powiązanych z samą tranzycją systemową i jej skutkami, ale także z grą polityczną toczoną przez mocarstwa w regionie Kaukazu Południowego oraz w regionie basenu Morza Kaspijskiego
PRZYPADEK ESTONII
Transformacja systemu politycznego Republiki Estonii to proces, który był wynikiem rozpadu Związku Radzieckiego oraz dążeń niepodległościowych, które kształtowały współczesną tożsamość narodu estońskiego od drugiej połowy XIX wieku. Tranzycja z systemu autorytarnego do demokratycznego w Estonii miała przebieg stabilny. Można także doszukać się wielu podobieństw pomiędzy estońskimi ruchami demokratycznymi i dysydenckimi a działaniami podejmowanymi w innych republikach basenu Morza Bałtyckiego czy regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Korzenie państwa estońskiego, a także tradycja prawnomiędzynarodowa odnoszą się do dwudziestu dwóch lat istnienia Republiki Estońskiej w okresie pomiędzy dwiema wojnami światowymi.
Oprócz niezwykle istotnych procesów tranzycyjnych, które obejmowały drugie odrodzenie narodowe, śpiewającą rewolucję oraz drugą niepodległość, kluczowa była droga, jaką społeczeństwo Republiki Estonii przebyło od postawy charakterystycznej dla homo sovieticus do nowoczesnej społeczności europejskiej. W kształtowaniu tożsamości potranzycyjnej rozliczenie reżimu autorytarnego odegrało znaczącą rolę, co świadczy o rozważnym zastosowaniu potencjału, jaki posiada polityka historyczna. Krótkotrwały okres tranzycji z systemu autorytarnego do demokratycznego był przemyślanym skutkiem wprowadzenia strategii dołączenia do państw Europy Zachodniej.